يك امر بعد از اين كه در ميان مردم عادت شد ، همه می‏گويند خوب است‏
، يكدفعه كه عادت تغيير می‏كند ، همه مردم می‏گويند بد است ، مثل پوشيده‏
بودن يا نبودن سر در حضور افراد محترم تا چند سال پيش اگر كسی در حضور
يك شخص محترم كلاه يا عمامه‏اش را - هر چه كه بود - به سر نمی‏گذاشت و
سر لخت وارد می‏شد ، بی احترامی بود حالا مثل اين كه قضيه بر عكس است ،
وقتی كه شخص وارد مجلس می‏شود كلاهش را دم در می‏گذارد و سر لخت می‏رود ،
يعنی ادب و احترام اين جور اقتضا می‏كند يا مثل وضع پوشش زنها صرف نظر
از اينكه مصلحت چه اقتضا می‏كند ، در يك جامعه يك جور لباس پوشيدن‏
زيباست ، جور ديگر زشت است ، در جامعه ديگر يا در زمان ديگر ، اوضاع‏
درست بر عكس می‏شود ، آنچه را كه سابق زشت می‏دانستند الان زيبا می‏دانند.
مسائل زشتی و زيبايی كه مربوط به " بايدها " است ، يعنی

بايد اين جور باشيم يا نبايد اين جور باشيم ، از بحث ما خارج است ما
اين را می‏گوييم كه كسی اينها را بر ما نقض نكند ما اينها را انديشه‏های‏
عملی و متغير می‏دانيم ولی از اين انديشه‏ها كه خارج بشويم و برويم سراغ‏
انديشه‏های نظری ، فلسفه‏ها و علوم ، [ می‏بينيم متغير نيستند ] .
علوم به هيچ وجه ملعبه و تابع خواستها ، عادات ، مقررات ، عرفيات يا
شرايط خاص زندگی ، غنا و فقر نيست يك بچه فقير صعلوك مسائل خاص‏
فلسفی يا طبيعی يا رياضی را همان طور تلقی می‏كند كه يك بچه ثروتمند
البته ممكن است از نظر ساختمان مغزی با همديگر تفاوت داشته باشند ،
فقير باهوش تر باشد ، غنی كم هوش تر يا برعكس ، ولی به هر حال به فقر
و غنايشان مربوط نيست فقير فقير و غنی غنی هم قضاوتشان درباره مسائل‏
نظری علمی يكسان است ، يعنی فقر و غناشان تاثيری در اين قضاوت ندارد .
بنابراين اگر ما بخواهيم مذهب ، هنر و خصوصا فرهنگ را تابع مسائل‏
اقتصادی بدانيم ، بستگی به اين دارد كه فكر را در مسائل نظری تابع بدانيم‏
، اين هم چيزی است كه علم آن را نمی‏پذيرد .
ممكن است كسی چيز ديگری بگويد ، بگويد اين كه ما می‏گوييم " اقتصاد
زير بناست " مربوط به خصلت روانی بشر نيست كه شما ما را ببريد به‏
ناحيه علم النفس و از آن ناحيه ما را محكوم كنيد ، ما منكر غرايز
گوناگون بشر نيستيم ، منكر اصالت فكر بشر هم نيستيم ، ولی علت اصالت‏
اقتصاد و تبعيت مسائل ديگر از آن ، خصلت خاص اقتصاد و خصلتهای خاص‏
آنها می‏باشد كه مسائل غير اقتصادی مجردند يعنی وابسته به امور خارجی‏
نيستند ، مثلا می‏نشينيم قانونی را وضع می‏كنيم ، اين قانون ديگر به يك‏
امری در خارج

بستگی ندارد ، مذهب يك امر وجدانی است و به خارج از وجود ما بستگی‏
ندارد ، هنر و اخلاق هم همين جور ، ولی اقتصاد عيبش اين است كه وابسته‏
به ماده و شرايط خارجی است ، بستگی دارد به مواد زمين ، به اموری كه ما
توليد می‏كنيم ، به نيروهايی كه مولدند ، از اين جهت اقتصاد يك امر خارج‏
از اختيار بشر است ، چون شرايط مادی و خارجی دارد و آن شرايط تغيير
می‏كنند و طبعا خودشان را بر بشر تحميل می‏كنند و بشر در مقابل آنها چاره‏ای‏
ندارد ، كما اين كه واقعا هم همين طور است ، الان ما نمی‏توانيم خودمان را
با شرايط مادی زندگی تطبيق ندهيم ، اصلا امكان ندارد .
ممكن است گوينده بگويد : ما منكر اصالت فرهنگ نيستيم ، ما منكر اين‏
نيستيم كه فرهنگ بشر از يك غريزه ذاتی در بشر سرچشمه می‏گيرد كه همان‏
حقيقت جويی باشد ، مذهب را هم منكر نيستيم ، ولی بالاخره بشر بايد ميان‏
نيازهايش هماهنگی برقرار كند ، نمی‏تواند نكند اقتصاد به دليل اين كه به‏
امور خارجی بستگی دارد و خارج از اختيار بشر است و خودش را بر بشر
تحميل می‏كند ، بشر در مقابلش چاره‏ای ندارد ، نمی‏تواند آن را با مذهب و
اخلاق و غيره تطبيق بدهد ، ولی اينها امور مجردی هستند در اختيار خودش ،
اگر قانون است فورا عوضش می‏كند ، اگر مذهب است ، فورا شكلش را تغيير
می‏دهد و به شكل ديگری در می‏آورد ، و اگر فكر است باز بستگی به خودش‏
دارد ، وضعش را تغيير می‏دهد ، علت اصالت اقتصاد و فرعيت آنها ،
خصلتهای روانی بشر نيست ، علتش اين جهت است . بشر در شرايط خاص‏
اقتصادی قرار می‏گيرد ، ولی نيازش به فرهنگ به جای خود هست ، می‏بيند
نمی‏تواند آن را تابع فرهنگ كند ، فرهنگ را تابع آن می‏كند ، چون فرهنگ‏
مجرد و بی ريشه است ، يعنی

ريشه‏ای خارج از وجود خودش ندارد ، ولی اقتصاد ريشه‏ای خارج از وجود خودش‏
دارد می‏بيند به مذهب نياز دارد و مذهب را نمی‏تواند رها كند ، ولی‏
می‏بيند اقتصاد را كه نمی‏تواند با مذهب تطبيق بدهد ، مذهب را با اقتصاد
تطبيق می‏دهد می‏بيند به هنر هم نياز دارد ، ولی اقتصاد را كه نمی‏تواند با
هنر تطبيق بدهد ، هنر را با اقتصاد تطبيق می‏دهد ريشه اصالت اقتصاد و عدم‏
اصالت اين امور ، وابسته بودن اقتصاد به مواد خارجی و وابسته نبودن‏
اينها به اين مواد است .
اين البته نظريه‏ای است ، ولی اين را هم نمی‏شود قبول كرد ، چون درست‏
است كه آن امور ديگر ريشه‏ای در ماده خارجی ندارند ولی آنچنان هم بی ريشه‏
نيستند كه در اختيار بشر باشند و هر جور دلش بخواهد تغيير می‏دهد مثلا
اخلاق بگويد : من به اخلاق نياز دارم ، تا امروز اخلاق متناسب با شرايط
اقتصادی ، اين جور بود كه وجدان اخلاقی حكم می‏كرد " راستی خوب است " ،
حالا كه با اقتصاد امروز نمی‏شود اخلاق اين باشد ، خودمان را با وضع جديد
تطبيق می‏دهيم ، وجدان ما يكمرتبه تغيير می‏كند ، می‏گويد از امروز ديگر بنا
را گذاشتيم بر اين كه " دروغ خوب است " نه ، اخلاق اينچنين هم مجرد و
بی ريشه نيست كه آدم بگويد حالا كه نمی‏شود آن را با اخلاق تطبيق كرد ، پس‏
اخلاق را تغيير می‏دهيم ، يعنی به همين سهولت كه لباسی را در می‏آوريم و
لباس ديگری می‏پوشيم ، فورا وجدان اخلاقيمان را عوض كنيم تا امروز
می‏گفتيم عدالت خوب است ، ظلم بد است ، بايد با ظلم مبارزه كرد ، بايد
از عدالت حمايت كرد ، حالا می‏بينيم اوضاع جور ديگری اقتضا می‏كند ، فورا
اين وجدان را دور می‏اندازيم ، يك وجدان ديگر می‏آوريم و می‏گوييم ظلم خوب‏
است ، زور خوب است ، ضعف بد است ، ما بالاخره به يك وجدانی‏

نياز داريم ، اين وجدان را رها می‏كنيم ، يك وجدان ديگر می‏گيريم يا تا
امروز وجدان مذهبی اين طور خوب بود ، حالا كه می‏بينيم نمی‏شود ، فورا اين‏
وجدان مذهبی را كنار می‏گذاريم ، يك وجدان ديگر به خودمان می‏دهيم ، و
همين طور اصول فكری .
مسائل اين طور هم بی ريشه نيستند هيچكدام اينها اين جور نيست حق اين‏
است كه همه اينها غرايزی اصيل در بشر هستند و بشر گاهی به حكم نيازهای‏
اقتصادی خودش ، تغييراتی در ساير نيازها می‏دهد و گاهی به حكم ساير
غرايزش ، روی اين غريزه‏اش حكم می‏كند ، يعنی همه اينها در يكديگر تاثير
متقابل دارند و گاهی يكی بر ديگری حكومت می‏كند معنای حكومت كردن ، نه‏
اين است كه آن را به كلی از ريشه دگرگون می‏كند ، بلكه معنای آن اين است‏
كه حكم او را ساقط می‏كند ، يعنی او را در حد بالقوه نگه می‏دارد ، مثلا
وجدان مذهبی انسان يك چيز را حكم می‏كند و نياز اقتصادی‏اش چيز ديگری را
، در اينجا ممكن است كه دنبال معاشش برود ، نه اين كه وجدان مذهبی‏اش‏
فورا تغيير می‏كند ! نه ، اين را در حد بالقوه می‏گذارد ، اين را مغفول عنه‏
می‏گذارد ، يعنی پا می‏گذارد روی وجدان مذهبی يا اخلاقی يا علمی خودش عكسش‏
هم در دنيا مشاهده شده است ، يعنی انسان به خاطر اخلاق ، مذهب ، علم ،
بر وضع اقتصادی خودش حكومت می‏كند ، به خاطر اخلاق ، نظام اقتصادی خودش‏
را تغيير می‏دهد ، اخلاقش حكومت می‏كند بر اقتصادش ، مذهبش حكومت می‏كند
بر اقتصادش
سؤال :
. 1 ماديون می‏گويند : " محرك انسان ، جلب منافع و كسب لذت است "
شهوت ، پول و برتری طلبی هم جزو منافع .

است . انسان برای كسب لذت بيشتر ، مغزش را به كار می‏اندازد ، آن وقت‏
وسائل توليد را كامل تر می‏كند ، در نتيجه شرايط اقتصادی زمان تغيير می‏كند
، در آن صورت رو بنا هم - كه می‏گويند شامل هنر ، فرهنگ ، مذهب ، آداب‏
و رسوم ، قوانين و است - عوض می‏شود .
. 2 آقای مطهری فرمودند " بايد از علم سؤال كرد كه آيا بر وجود بشر
فقط غريزه منفعت طلبی حكومت می‏كند يا چيزهای ديگری هم هست ؟ "
روانشناسی اين را خيلی طرد نمی‏كند و تقريبا تاييد می‏كند كه انسان تمام‏
كارهايش بر اساس منافع خودش است در كتاب آقای دكتر سياسی در شرح حال‏
بعضی بيمارها می‏گويد : " اينها فداكاری و ايثار می‏كنند ، " ما
می‏خنديديم كه اينها كارهای انسان كامل است ، او می‏گويد بيمارند و آدم‏
طبيعی را كسی می‏داند كه منافعش را در راه مردم و اجتماع كنار نزند . . .
. 3 مسائل اجتماعی ، مسائل آماری هستند و لذا نمی‏شود روی يك نفر حكم‏
صادر كرد روانشناسان هم در مسائل روانی بر آمار تاكيد می‏كنند آنها
می‏گويند بيشتر مردم برنامه زندگيشان اين طور است كه دنبال منفعت می‏روند
و اگر از رفتارشان چيز ديگری مشاهده می‏شود ، فقط تظاهر است ، يعنی اگر
اظهار دوستی و اخلاص بی شائبه می‏كنند ، زير پرده خبر ديگری است كه شايد
خودشان هم ندانند .
. 4 ماركسيستها نمی‏گويند غنی از تجربيات ، يك چيز استنباط می‏كند و
فقير چيز ديگر آنها می‏گويند : " طرز تفكر جامعه جبرا تابع شرايط اقتصادی‏
است " ، مثلا در دوران بردگی ، طرز تفكر و اخلاقيات بردگی حكومت می‏كرده‏
و در

دوره‏های بعد چيزهای ديگر در آن وقت می‏گفتند : انسان خوب ( برده خوب )
كسی است كه به مولای خود وفادار باشد ، امروز جور ديگری است آنها
می‏گويند در رژيمی كه يك طرز توليد مخصوص بر اقتصاد حكومت می‏كند ، طرز
تفكر مردم هم تابع آن است ، لذا نمی‏گويند " اقتصاد " زير بناست ،
بلكه می‏گويند " طرز توليد اقتصاد " زير بناست ، طرز توليد اقتصاد در
دوران بورژوازی يك جور است ، در دوره كمونيسم يك جور ديگر .
من اول جواب مطلب آخر را عرض می‏كنم نه ، اين جور نيست كه آقای‏
مهندس فرمودند اولا [ از نظر اينها ] ريشه اينكه با تغيير نظام اجتماعی ،
ساير مسائل تغيير می‏كند ، اين است كه انسان تابع جو خودش است ،
ريشه‏اش اين است و نتيجه‏اش هم جز اين نمی‏تواند باشد كه انسان در هر جو
مادی كه قرار بگيرد ، همان طوری فكر می‏كند كه آن جو مادی اقتضا می‏كند (
يعنی منافعش در آن جو مادی حكم می‏كند ) ، و بنابراين جبرا فقر هم همين‏
جور است گذشته از اين ، تصريحی كه يكی از پيشروان ماركسيسم ( 1 ) می‏كند
و اين جمله معروف از اوست كه : " يك نفر در كاخ و در ويرانه دو جور
فكر می‏كند " ( 2 ) ، همين مطلب است ، يعنی مثلا همين آقايی كه امروز در
يك نظام طبقاتی جزو طبقه كار فرماست ، الان يك طرز تفكر دارد ، اگر
يكمرتبه در اثر يك بحران وضع اقتصادی ورشكست بشود
پاورقی :
. 1 [ فوئرباخ ] .
. 2 [ اصل جمله چنين است : " تفكر در يك كاخ و در يك كلبه تفاوت‏
پيدا می‏كند " ( اصول مقدماتی فلسفه ، ص 196 ) ] .

و مجبور گردد كارگر بشود ، يعنی يك ماه بعد به صورت يك كارگر در بيايد
، آن وقت وجدانش فرق می‏كند ، چون حالا كارگر است ، يك وجدان دارد ،
سابقا كارفرما بود ، وجدان ديگری داشت بر عكس اگر كارگری از طبقه خودش‏
خارج شود و بيايد در طبقه كارفرما ، وجدانش آنا عوض می‏شود .
او در كمال صراحت اين مطلب را می‏گويد ، والا " شرايط طبقاتی " ديگر
معنی نداشت چرا می‏گويند انسان در هر طبقه‏ای كه باشد يك جور فكر می‏كند
كه در طبقه ديگر فكر نمی‏كند ؟ دو طبقه كه در يك زمان هستند و شرايط
توليدی و نيروهای توليدی طبقه كارفرما و طبقه كارگر در يك زمان كه يك‏
جور است اينكه كارگر يك طرز تفكر دارد و كارفرما طزر تفكر ديگر ، علتش‏
اين است كه جو زندگی فردی و شخصی اين با جو زندگی فردی و شخصی او فرق‏
می‏كند ، و همان جمله معروف " يك انسان در كاخ و در ويرانه دو جور فكر
می‏كند " مؤيد اين مطلب است .
راجع به مسائل اول هم در آن جلسه عرض كرديم ، بحث در اين نيست كه‏
انسان برای منافع خودش كار می‏كند يا برای لذت ؟ انسان برای لذت كار
می‏كند اين امری است كه شايد احدی در دنيا منكرش نباشد تا انسان از كاری‏
كه می‏كند نوعی لذت نبرد ، نمی‏كند اين ديگر ساختمان انسان است همان كسی‏
هم كه ما می‏گوييم از لذات مادی خودش می‏گذرد ، نه اين است كه به بی‏
لذتی پناه می‏برد ، او در اين گذشت ، لذتی می‏بيند كه برای او عالی تر و
راقی تر است ، يعنی از خورانيدن بيشتر لذت می‏برد تا از خوردن ، از
پوشانيدن بيشتر لذت می‏برد تا از پوشيدن سعدی هم می‏گويد :

هيچكس نگفته كه بشر برای لذت كار نمی‏كند خود پيغمبران هم كه مردم را
دعوت به آخرت و خدا و عبادت كرده اند ، گفته‏اند نمی‏دانيد چه لذتها و
بهجتهايی در اينجا هست ! لذتی كه اميرالمؤمنين از عبادتش می‏برد ، هيچ‏
عياشی از هيچ كاباره‏ای نمی‏برد كسی نمی‏گويد اميرالمؤمنين عبادت می‏كرد و
يك ذره هم لذت نمی‏برد به يك مفهوم ، منفعت است انسان هر منفعتی را
به خاطر لذت می‏خواهد منتها بحث مادی و غير مادی اين است كه مادی ،
لذت را منحصر می‏داند به آنچه كه ناشی از ماديات زندگی است غير اين‏
ماديين ( يعنی ماترياليست ديالكتيسين‏ها ) ، " منافع مادی " را همين‏
طوری كه شما گفتيد توجيه می‏كنند ، يعنی اختصاص نمی‏دهند به منافع اقتصادی‏
، شهوت جنسی را هم جزو آن می‏دانند ، برتری طلبی را هم يك امر مادی‏
می‏شمارند ( آن را جزو معنويات نمی‏شود شمرد ) ، ولی در مكتب اينها (
ماركسيسم ) مطلب اين جور نيست كه منافع مادی را شامل امور جنسی هم‏
بدانند ، و لهذا - عرض كردم - امثال راسل اين را رد می‏كنند ديگر نمی‏شود
گفت كه راسل هم حرف اينها را نمی‏فهميده راسل ماركس را رد می‏كند و
می‏گويد اين نظر درست نيست به اين دليل كه ما نمی‏توانيم غريزه جنسی را
از اصالت بيندازيم .
اينها برای اموری اصالت قائلند كه قابل مبادله باشد ، به عبارت ديگر
كلی‏اش مطلوب باشد نه شخصش ، امری كه بشود آن را داد ، مثلش را گرفت‏
به همين دليل مساله عشق يا مساله فرزند ، خارج از اين بحث است چون‏
مساله عشق و مساله فرزند

جنبه شخصی دارند ، يعنی انسان بچه خودش را كه دوست دارد ، روی يك‏
ارزش كلی نيست ، بچه خودش را دوست دارد و فقط هم همين را دوست دارد
، يعنی اگر بروند بچه ديگری بياورند كه همه چيزش از او بهتر باشد ،
زيباتر باشد ، خوش زبان تر باشد ، باهوش تر و با نمك تر باشد ، بگويند
آقا تو بچه می‏خواهی ديگر ، بهترش را به تو می‏دهيم ، او را به ما بده ،
قبول نمی‏كند ، برای اين كه غريزه به شخص اين بچه تعلق گرفته می‏گويد : "
همين را می‏خواهم " همان بچه كور و كچل خودش را ترجيح می‏دهد به بچه های‏
خيلی خوب مردم .
مساله عشق هم همين طور است هر كسی نه اين است كه به يك همسر به طور
كلی علاقه‏مند می‏شود ، يك كلی همسر ! آن جلسه عرض كردم ، [ غلام عاشق به‏
اربابش ] گفت : " عاشق هر كسی هستم كه شما مصلحت بدانيد " نمی‏شود
انسان عاشق كسی باشد كه ديگری مصلحت بداند ، مثل قالی نيست شما قالی‏ای‏
را كه در اتاقتان افتاده ، فقط از آن جنبه‏های كلی‏اش می‏خواهيد ، مثلا
قالی‏ای است كرمانی ، خصوصيتش اين جور ، ارزشش اينقدر و اگر همين الان‏
كسی يك قالی ديگر برای معاوضه بياورد و شما ببينيد از آن بهتر است آنا
قالی را به او می‏دهيد .
در اين جور مسائل ، علقه ، علقه شخصی و فردی است يك زن همين خصوص‏
شوهر خودش را می‏خواهد اگر زنی حاضر باشد شوهرش را معاوضه كند ، می‏گويند
شوهر دوست نيست ، اصلا او را زن خانواده حساب نمی‏كنند ، كما اين كه اگر
مردی حاضر باشد زنش را با يك زن ديگر به اصطلاح " فنی " بزند و بگويد
اگر زنی با اين شرايط پيدا شود من فورا معاوضه می‏كنم ، او را شوهر حسابی‏
تلقی نمی‏كنند هر كسی به زن خودش ، به شخص همان زن علاقه‏مند است‏

و هر زنی هم به شخص همان [ شوهرش ] علاقه‏مند است ، و لهذا اينها جزو
مسائل اقتصادی و تجاری نيست اين تعميمی كه شما می‏دهيد ، برای توجيه حرف‏
آنهاست اما چيزی نيست كه با حرف آنها تطبيق كند .
اين چيزهايی هم كه حضرتعالی راجع به آمار فرموديد كه در مسائل اجتماعی‏
[ بر اساس ] اكثريت [ حكم می‏كنند ] ، آن اكثريتی كه شما می‏گوييد ، مضر
به حرف ما نيست ما می‏گوييم غريزه منحصر در بشر اين نيست و لو موارد
كمی هم پيدا شود [ كه نشان بدهد غرايز ديگری نيز در بشر وجود دارد ] همان‏
نهرو هم اگر منحصر به خودش باشد [ كفايت می‏كند ] آن وقت می‏گوييد " از
نظر علم امروز نهرو يك آدمی بيمار تلقی می‏شود " امثال نهرو در دنيا
بسيار زياد هستند .
چقدر افراد بوده‏اند و هستند كه يك عمر زندگی زاهدانه می‏كنند برای اين‏
كه رياستشان محفوظ باشد اين قضيه ديگر در پيشوايان مذهبی غير متقی و
پيشوايان مذهبی دروغين هست بگذريم از دو پيشوای مذهبی كه در اثر نعمت‏
حماقت مريدهايشان از عالی ترين لذتهای مادی دنيا بهره‏مند بودند : يكی‏
پيشوايان اسماعيليها ( آنها كرهايی هستند كه با هيچ چيزی نجس نمی‏شوند )
، يكی هم پيشوايان بهاييها تا شوقی افندی زنده بود ، حالا كه به صورت‏
هيات در آمده است ، همه پيشوايان مذهبی دنيا اگر بخواهند مقام‏
پيشواييشان را حفظ كنند ، راهی ندارند جز محروم كردن خود از لذتها البته‏
شكی نيست كه ميان اينها عده‏ای هم هستند كه روی ايمان و اعتقاد و تقوا [
آن طور زندگی می‏كنند ] ، آن به جای خود ، ولی هيچ كس هم انكار ندارد كه‏
اقلا نيمی از آنها اينهمه محروميتها را در زندگی متحمل می‏شوند فقط به خاطر
اين كه مقامشان محفوظ باشد .

اين امری است كه خيال نمی‏كنم قابل انكار باشد امر خيلی محدودی هم نيست‏
كه بگوييم يك نفر بوده ، دو نفر بوده ، پنج نفر بوده ، هميشه در دنيا
هستند و زياد هم هستند ممكن است يك نفر در اين تهران باشد كه اگر يك‏
آدم عادی باشد ، دل او ممكن است بتركد ، آدم مثلا به خدا اعتقاد نداشته‏
باشد و كارش به خاطر خدا هم نباشد ، آن وقت مثلا نواحی بالای شهر تهران‏
را در همه عمرش نمی‏بيند برای اين كه مبادا مريدها ناراحت بشوند چقدر
بايد غريزه جاه‏طلبی در او قوی باشد كه تا اين حد برای خودش محروميت‏
ايجاد كند ! اين هست و خيال نمی‏كنم قابل انكار باشد .

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: